Blog

Η δημόσια υγεία δεν απειλείται μόνο από ιούς, μικρόβια και χρόνιες παθήσεις. Απειλείται το ίδιο –αν όχι περισσότερο– από κάτι άυλο: την παραπληροφόρηση. Τα fake news στο χώρο της υγείας δεν αποτελούν απλώς λάθος πληροφορίες· αποτελούν έναν επιθετικό πολλαπλασιαστή κινδύνου που επηρεάζει συμπεριφορές, διαβρώνει την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και οδηγεί σε αποφάσεις με πραγματικό κόστος για την ανθρώπινη ζωή. Η ταχύτητα με την οποία ταξιδεύουν μέσω πλατφορμών όπως το Facebook, το X και το TikTok έχει δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα που οι υγειονομικές αρχές σε όλο τον κόσμο παλεύουν να ελέγξουν.

Τους κινδύνους αυτούς αναγνωρίζει και η πολιτεία, προχωρώντας σε στοχευμένη πρωτοβoυλία μέσω του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ) για την εξάλειψη του φαινομένου των ψευδών ειδήσεων, ιδρύοντας «Γραφείο Εντοπισμού και Αντιμετώπισης fake news για θέματα Δημόσιας Υγείας».

Η γέννηση ενός φαινομένου που ξεπερνά την εποχή

Η παραπληροφόρηση υπήρχε πάντα. Ωστόσο, ποτέ μέχρι σήμερα δεν συνδυαζόταν με τόσο ισχυρούς αλγόριθμους, τόσο μεγάλη προσβασιμότητα και τόσο χαμηλό βαθμό κριτικής σκέψης από σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) μίλησε ήδη από το 2020 για τον όρο «infodemic», περιγράφοντας την υπερπροσφορά πληροφοριών που καθιστά δυσκολότερη την ανάδειξη της αλήθειας μέσα στο θόρυβο.

Σύμφωνα με ερευνητικά μοντέλα, τα fake news διαδίδονται ταχύτερα από τις αληθείς ειδήσεις, επειδή συχνά προκαλούν φόβο, θυμό ή εντυπωσιασμό. Με άλλα λόγια, πατάνε ακριβώς στο σημείο όπου το συναίσθημα υπερισχύει της λογικής.

Όταν η επιστήμη συναντά τη δυσπιστία

Για χρόνια, οι υγειονομικές αρχές προϋπέθεταν ότι οι πολίτες εμπιστεύονται αυτόματα τα επιστημονικά δεδομένα και τις θεσμικές ανακοινώσεις. Όμως, η πανδημία ανέτρεψε αυτή την παραδοχή. Συγκρούσεις, αντιφάσεις ανάμεσα σε πολιτικές αποφάσεις και επιστημονικά στοιχεία, καθώς και η γενικευμένη κούραση απέναντι στη θεσμική επικοινωνία άνοιξαν πεδίο για την εκτεταμένη διάδοση παραπληροφόρησης. Οι ερευνητές διαπιστώνουν ότι τα fake news αποκτούν πιο ισχυρό αποτύπωμα όταν η κοινωνία βρίσκεται ήδη σε κρίση, διότι σε τέτοιες συνθήκες οι πολίτες αναζητούν βεβαιότητες εκεί όπου το άγνωστο προκαλεί άγχος.

Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις fake news στη δημόσια υγεία

Ανάμεσα στις εκατοντάδες ψευδείς θεωρίες που κυκλοφόρησαν παγκοσμίως, το healthpharma.gr παρουσιάζει τις δέκα επικρατέστερες που έχουν τεκμηριωθεί επαρκώς ως παραπλανητικές, με σημαντικές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία.

Τα 10 πραγματικά και αποδεδειγμένα fake news στην υγεία

1. Το εμβόλιο MMR προκαλεί αυτισμό

Η πιο ισχυρή περίπτωση παραπληροφόρησης στη σύγχρονη ιατρική ιστορία. Ξεκίνησε από την καταρριφθείσα μελέτη του Andrew Wakefield το 1998.
Πηγή: Vox

2. Τα εμβόλια COVID-19 περιέχουν microchips ή τροποποιούν το DNA

Μια θεωρία που σάρωσε διεθνώς, παρότι δεν υπάρχει καμία βιολογική ή τεχνική δυνατότητα για κάτι τέτοιο.
Πηγή: Wikipedia (συγκεντρωτική τεκμηρίωση)

3. Το 5G προκαλεί COVID-19 ή «αποδυναμώνει» το ανοσοποιητικό

Η θεωρία υπήρξε τόσο ισχυρή ώστε σημειώθηκαν επιθέσεις σε κεραίες στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Πηγή: Wikipedia

4. Η υδροξυχλωροκίνη είναι αποτελεσματική θεραπεία COVID-19

Κλινικές δοκιμές απέδειξαν ότι δεν προσφέρει οφέλη και μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές αρρυθμίες.
Πηγή: University of Melbourne

5. Η ιβερμεκτίνη θεραπεύει COVID-19

Ερευνες έδειξαν ότι δεν έχει θεραπευτικό όφελος στους ανθρώπους.
Πηγή: University of Melbourne  

6. Το φθόριο στο νερό προκαλεί καρκίνο ή μείωση IQ

Η American Dental Association και τα CDC έχουν αποδείξει ότι είναι ασφαλές και ωφέλιμο.
Πηγή: Central Washington University

7. Η παρακεταμόλη στην εγκυμοσύνη προκαλεί αυτισμό

Πολύ διαδεδομένο υπόθεση, δίχως καμία ωστόσο τεκμηρίωση.
Πηγή: AP News

8. Τα οργανικά τρόφιμα μειώνουν τον κίνδυνο καρκίνου κατά 75%

Υπερβολική ερμηνεία επιστημονικών δεδομένων.
Πηγή: Le Monde

9. Υπήρχε «κρυφό εμβόλιο» για COVID-19 πριν ξεκινήσει η πανδημία

Πλήρως καταρριφθείσα θεωρία συνωμοσίας.
Πηγή: Wikipedia

10. Το VAERS αποδεικνύει μαζικούς θανάτους από εμβόλια

Το VAERS καταγράφει ό,τι δηλώνεται, όχι το τι προκαλείται. Η παρανόηση του εργαλείου οδήγησε σε μαζική παραπληροφόρηση.
Πηγή: Wikipedia

Η «μηχανική» της παραπληροφόρησης

Η διάδοση των fake news δεν είναι τυχαία. Μελέτες του MIT έχουν δείξει ότι τα ψέματα εξαπλώνονται έως και 70% πιο γρήγορα από τις αληθινές ειδήσεις, κυρίως γιατί είναι πιο «εντυπωσιακά» και πιο εύπεπτα συναισθηματικά. Οι αλγόριθμοι των social media ενισχύουν περιεχόμενο που προκαλεί ένταση, συγκίνηση ή φόβο, δίνοντας τεράστια ώθηση σε όσους γνωρίζουν να εκμεταλλεύονται αυτές τις δυναμικές.

Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη: η δημόσια υγεία διαθέτει στοιχεία που ο μέσος πολίτης δεν μπορεί να αξιολογήσει εύκολα. Η βιοστατιστική, η επιδημιολογία και η φαρμακοεπαγρύπνηση είναι εξειδικευμένες επιστήμες. Όταν ένα επιστημονικό δεδομένο παρουσιάζεται αποκομμένο ή διαστρεβλωμένο, ο πολίτης δυσκολεύεται να καταλάβει την πραγματική του αξία.

Η ανάγκη για θεσμική θωράκιση

Το ECDC και ο ΠΟΥ έχουν αναπτύξει ειδικά εργαλεία για real-time ανίχνευση παραπληροφόρησης. Πολλά κράτη δημιουργούν πλέον μονάδες στρατηγικής επικοινωνίας υγείας. Παράλληλα, πανεπιστήμια και επιστημονικές εταιρείες επενδύουν στην εκπαίδευση των πολιτών, ξέροντας ότι η υγεία δεν είναι μόνο υπόθεση εμβολίων και θεραπειών, αλλά και πρόσβασης σε ακριβή πληροφορία.

Μια μάχη δίχως τέλος

Η κατανόηση της παραπληροφόρησης ως παράγοντα κινδύνου ισάξιου με μια επιδημία αποτελεί βασική αλλαγή στη δημόσια υγεία. Το ζητούμενο δεν είναι απλώς να καταρριφθεί ένα fake news, αλλά να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη στην επιστήμη, να βελτιωθούν τα μοντέλα επικοινωνίας και να δημιουργηθούν συστήματα προστασίας των πολιτών από πληροφοριακές στρεβλώσεις.

Η πραγματική πρόκληση είναι η ενίσχυση της κριτικής σκέψης και η καλλιέργεια μιας κουλτούρας που δεν εντυπωσιάζεται από το παράδοξο, αλλά επιλέγει το τεκμηριωμένο. Η δημόσια υγεία δεν προστατεύεται μόνο από φάρμακα και εμβόλια, αλλά και από την ικανότητα των κοινωνιών να λένε «όχι» στο ψέμα.

Πηγή: healthpharma.gr