Blog

Με την Αυστρία να γίνεται η πρώτη χώρα της Ευρώπης που επιβάλλει lockdown μόνο σε ανεμβολίαστους, και με τα υπόλοιπα κράτη να υιοθετούν στην πλειονότητά τους μέτρα περιορισμού που στρέφονται κυρίως εναντίον της ίδιας πληθυσμιακής ομάδας, νέα ερωτήματα προκύπτουν. Είναι σωστός αυτός ο διαχωρισμός; Είναι ηθικός ή πρόκειται για ένα άδικο μέτρο που πλήττει δικαιώματα και ελευθερίες;

Ο Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής Εφαρμοσμένης Ηθικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και μεταξύ άλλων, διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ και πρόεδρος του ελληνικού κλιμακίου της Έδρας Βιοηθικής της UNESCO.

Ζητήσαμε τη δική του θέση πάνω σε αυτό το στοχευμένο lockdown, ή μάλλον πιο σωστά, του ζητήσαμε να μας εξηγήσει με τρόπο απλό αν αυτή η πρακτική είναι ηθική ή ανήθικη. Άλλωστε, πρόκειται για μία σκέψη που κερδίζει συνεχώς υποστηρικτές και στη χώρα μας, και με τη δραματική τροπή που έχει πάρει η πανδημία, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο να το δούμε να συμβαίνει και εδώ.

Είναι ανήθικο ένα lockdown μόνο για ανεμβολίαστους;
Νομίζω ότι πια όχι μόνο δεν είναι ανήθικο, αλλά το lockdown για τους ανεμβολίαστους είναι η πλέον ηθικώς αποδεκτή επιλογή -από τη στιγμή που τα επιστημονικά τεκμήρια και οι σχετικές έρευνες μας δείχνουν ότι οι εμβολιασμένοι πράγματι δεν κινδυνεύουν σοβαρά.

Και αυτό συμβαίνει για πολλούς λόγους.

Ο πρώτος και σημαντικότερος είναι ότι οι ανεμβολίαστοι εξαιτίας της επιλογής τους πλήττουν την δυνατότητα επίτευξης της ανοσίας της αγέλης, και συνεπώς πρέπει να περιορίζεται η δυνατότητά τους να βρίσκονται μαζί με άλλους, και γιατί μεταδίδουν πολύ πιο εύκολα αλλά και γιατί παραμένει ένα ποσοστό νόσησης στους εμβολιασμένους, οπότε καλό είναι αυτοί να προστατευθούν.

Όπως είναι δικαίωμα αναφαίρετο εκείνων να παραμείνουν ανεμβολίαστοι, έτσι είναι και δικαίωμα των υπολοίπων να προστατευτούν. Και είναι υποχρέωση της πολιτείας αυτό.

Είναι δύο διαφορετικά δικαιώματα που συγκρούονται εδώ, όμως ο καθένας κάνει τις επιλογές του και με βάση αυτές υφίσταται και τις συνέπειες.

Για παράδειγμα εγώ ανέλαβα το “ρίσκο” να εμβολιαστώ, άρα πρέπει να αναλάβω και τις συνέπειές του. Έτσι κι αυτός που παραμένει ανεμβολίαστος αναλαμβάνει τις συνέπειες του να νοσήσει αλλά και του να μην έχει την ίδια ακριβώς κοινωνική ζωή που έχει ένας εμβολιασμένος.

Αν σας ζητούσα να μου πείτε κάποιον φιλόσοφο ή κάποια θεωρία πάνω στην οποία στηρίζετε αυτήν τη θέση;
Αν οι ηθικές παραδόσεις είναι τρεις -αρετοκρατία, συνεπειοκρατία και δεοντοκρατία, με πρώτη την αρετοκρατία ιστορικά- νομίζω και απ’ τις τρεις παραδόσεις αυτό που εξάγεται είναι ένα καθήκον εμβολιασμού.

Θα μείνω στην καντιανή παράδοση, όπου υπάρχουν και τα καθήκοντα προς τον εαυτό μας -δεν μπορεί δηλαδή κανείς έλλογα να αποφασίσει να βλάψει τον εαυτό του και αυτό να μην τον ρίχνει σε μια αντίφαση- αλλά υπάρχουν και τα καθήκοντα προς τους άλλους. Αυτά βέβαια είναι ατελή στη σκέψη του Καντ, αλλά είναι εξίσου δεσμευτικά. Και ένα απ’ αυτά είναι το καθήκον της αλληλεγγύης.

Ο καθένας από μας δηλαδή, αφενός έχει ένα τέλειο καθήκον προς τον εαυτό του, να μη βλάψει πχ σοβαρά την υγεία του, αφετέρου έχει κι ένα ατελές καθήκον προς τους άλλους, και εν προκειμένω, να βοηθήσει στη δημιουργία ανοσίας της αγέλης.

Ο ανεμβολίαστος κάνει κάτι που έρχεται σε αντίθεση και με αυτά τα δύο. Οπότε κάνει κάτι που κατά μια έννοια είναι ακατανόητο -τουλάχιστον για την καντιανή ηθική παράδοση.

Αυτήν την επιλογή την υπερασπίζεστε; Έχει το δικαίωμα κάποιος να μην κάνει το εμβόλιο;
Θα μπορούσε να πει κανείς σε ένα επιφανειακό επίπεδο ανάλυσης και ανάγνωσης ότι “ναι, έχει το δικαίωμα να μην εμβολιάζεται, γιατί η υγεία του είναι προσωπικό του ζήτημα και γιατί πχ προστατεύεται συνταγματικά η ελευθερία να λαμβάνει ο ίδιος αποφάσεις για την υγεία του κλπ”.

Ωστόσο εγώ θα έλεγα ότι έχουμε μια λάθος εικόνα για τα δικαιώματα και αυτό συμβαίνει γιατί χρησιμοποιούμε τον όρο χωρίς να γνωρίζουμε τόσο την ιστορική του εξέλιξη όσο και την έννοια που έχει πάρει κατά καιρούς.

Για παράδειγμα, επειδή είναι δικό μου θέμα τι θα κάνω με την ελευθερία μου, έχω το δικαίωμα να πουλήσω τον εαυτό μου ως δούλο σε κάποιον άλλον; Η απάντηση είναι πως “όχι”.

Δεν μπορεί κάθε τι που αφορά εμάς αυστηρά προσωπικά να προστατεύεται και από ένα δικαίωμα, δεν αρκεί αυτό. Πρέπει να υπάρχει και μία λογική θεμελίωση πίσω απ’ αυτό.

Με άλλα λόγια, η επίκληση των δικαιωμάτων μάς αφήνει πολλές φορές ακάλυπτους στην ανοησία, στη δεισιδαιμονία ή στην άγνοια που μας διακατέχει.

Το δικαίωμά μου να μείνω ανεμβολίαστος έχει να κάνει με το κατά πόσο αυτό που θέλω να κάνω μπορεί να είναι έλλογο. Και αυτά τα λέω απ’ την καντιανή οπτική.

Εγώ θεωρώ ότι δεν μπορεί να εγκριθεί από τον λόγο μία αξίωση να παραμείνω ανεμβολίαστος επί τη βάση ενός δικαιώματος μου -στην αυτοδιάθεση πχ- γιατί πολύ απλά είναι καταστροφικό. Και αυτό το λένε οι επιστήμονες και δεν έχουμε κάτι άλλο να εμπιστευτούμε.

Αυτός που επιλέγει να παραμείνει ανεμβολίαστος, το κάνει χωρίς να επιθυμεί να νοσήσει και να καταλήξει σε κάποια ΜΕΘ. Τελικά όμως αυτό θα του συμβεί, απλά εκείνος δεν το ξέρει. Και εδώ η έννοια του δικαιώματος έχω την αίσθηση ότι εξασθενεί πάρα πολύ. Αυτό είναι το ένα ζήτημα.

Και το δεύτερο;
Μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ως κοινωνίες του δυτικού κόσμου, έχουμε περιχαρακωθεί σε μια έννοια δικαιωματισμού, στην οποία κάθε τι που απειλεί να παρεισφρήσει στον κύκλο της αυστηρά προσωπικής μας ύπαρξης, πρέπει να σταματάει επί της βάσης της επίκλησης κάποιου δικαιώματος.

Λέμε ας πούμε “δεν μπορείς να μου επιβάλεις οτιδήποτε αφορά εμένα” ενώ εδώ η περίπτωσή μας, δεν αφορά αποκλειστικά τους ανθρώπους που επιλέγουν να μην εμβολιαστούν, αφορά και το κοινωνικό σύνολο. Υπό αυτό το πρίσμα, έχουμε ξεχάσει ότι είμαστε και μέλη μιας κοινωνίας, τα οποία εξαρτώνται το ένα απ’ το άλλο και όπου η ευημερία της εξαρτάται απ’ τη συνολική μας παρουσία.

Βλέπω δηλαδή ότι υπάρχει μια σύγκρουση δυο αντιλήψεων εδώ: μιας αντίληψης δικαιωματισμού και μιας αντίληψης κοινοτισμού.

Τα δικαιώματα είναι για να μας προστατεύουν από την επιβουλή του κράτους ή άλλων οι οποίοι απεργάζονται πράγματα τα οποία δεν ταιριάζουν με τις προσωπικές επιθυμίες, αλλά πέρα από τα δικαιώματα υπάρχουν και άλλα πράγματα, όπως αυτό που λέμε “κοινωνία”, “κοινότητα”, “συμβίωση”…

Έχουμε ξεχάσει ότι είμαστε και μέλη μιας κοινωνίας, τα οποία εξαρτώνται το ένα απ’ το άλλο και όπου η ευημερία της εξαρτάται απ’ τη συνολική μας παρουσία.

Ας πούμε σκεφτείτε το εξής. Η κατάσταση της υγείας κάποιου αποτελεί ένα ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο και αποτελεί δικαίωμά του να μην αποκαλύπτεται. Αυτό σε ένα επίπεδο αφηρημένο μπορεί να ισχύει. Αν ξέρω για παράδειγμα ότι κάποιος είναι φορέας του HIV, δεν νομιμοποιούμαι να το αποκαλύψω σε κανέναν. Η σύντροφος αυτού του ανθρώπου όμως θα το καταλάβαινε αυτό αν της το έκρυβε και το μάθαινε εκ των υστέρων; Θα τη συγκινούσε το γεγονός ότι αποτελεί δικαίωμα του να μην της το πει;

Ή για να πάω στο δικαίωμα του μη εμβολιασμού. Αν πάμε σε ένα ορεινό χωριό, όπου κινδυνεύουν όλοι από έναν ανεμβολίαστο, τι ισχύ έχει το δικαίωμα του αυτό στην τοπική κοινωνία; Την ενδιαφέρει ότι έχεις το δικαίωμα να παραμείνεις ανεμβολίαστος, αν η άσκηση αυτού του δικαιώματος, την απειλεί ευθέως; Γιατί θα πρέπει να ξέρετε ότι σε μια μικρή κοινωνία πολλαπλασιάζεται ο αντίκτυπος των επιλογών μας.

Και έτσι όπως είναι το χωριό, ένας αντίστοιχα μικρός χώρος είναι και το μαγαζί που θα πάω να φάω. Προτιμώ να μην υπάρχουν ανεμβολίαστοι γιατί έχω κι εγώ το δικαίωμα να προστατέψω τη δική μου υγεία.

Πού σταματάει όμως αυτό για τους ανεμβολίαστους; Για παράδειγμα, να μπορούν να μπουν στο σουπερμάρκετ; Γιατί υποτίθεται ότι αν γίνει το lockdown, θα έχουν το δικαίωμα να πάνε μέχρι εκεί ή μέχρι το φαρμακείο. Όμως κι εκεί μπορούν να κολλήσουν κάποιον.
Κοιτάξτε, εγώ ευτυχώς δεν είμαι πολιτικός, δεν καλούμαι να πάρω αυτές τις αποφάσεις, αλλά αν έπρεπε, θα έλεγα ότι πουθενά δεν θα έπρεπε να έχουν πρόσβαση. Θέλω να πω ότι πλέον η επιλογή του να παραμείνεις ανεμβολίαστος, ύστερα από δυο χρόνια πανδημίας που συνεχίζει να σκοτώνει κόσμο σε ακραίο ρυθμό, είναι μία σκληρή επιλογή, είναι μια, πώς να το πω, συμπαγής επιλογή. Είναι λογικό λοιπόν να συνοδεύεται και απ’ τι αντίστοιχες συνέπειες.

Και θα μου πείτε τώρα: “πώς θα συνεχίσουν τη ζωή του αυτοί οι άνθρωποι;”. Mε τη δυσκολία που συνεπάγεται η επιλογή τους. Ας ψωνίζουν απ’ το διαδίκτυο ή οι εμβολιασμένοι οικείοι τους να πηγαίνουν για εκείνους στο σουπερμάρκετ. Προφανώς όμως δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση.

Έχουμε μάθει στη δημοκρατία μας ότι όλες οι επιλογές έχουν τις συνέπειες τους, αλλά τις αρνητικές συνέπειες μιας επιλογής μας, νομίζουμε ότι μπορούμε και να μην τις λουζόμαστε. Δεν είναι έτσι όμως.

Μήπως πρέπει να ορίσουμε και τι είναι ελευθερία;
Θα σας το πω πάλι καντιανά γιατί εκεί είναι η σκέψη μου. Η “ελευθερία είναι η δυνατότητα σου να λειτουργείς αδέσμευτος από κάθε εξωτερική αιτιότητα”, λέει ο Καντ. Για παράδειγμα να μη σου έχουν βάλει ένα πιστόλι στον κρόταφο, και να σου λένε “κάνε αυτό”.

Επομένως τώρα ο ανεμβολίαστος έχει την ελευθερία, το κράτος δεν τον υποχρεώνει, μπορεί να αποφασίσει ελεύθερα και επιλέγει να μην εμβολιαστεί.

Ωστόσο, λέει ο Καντ, παρότι η ελευθερία συνίσταται στο να είναι η βούληση σου ανεξάρτητη από κάθε εξωτερικό αίτιο, δεν μπορεί να είναι και εντελώς αδέσμευτη γιατί τότε δεν είναι ελευθερία, πρέπει κάπου να υπόκειται. Και για τα έλλογα όντα πρέπει να υπόκεινται στους νόμους της λογικότητας.

Αν δηλαδή αποφασίσεις “ελεύθερα” να κόψεις το δεξί σου χέρι για να γράφεις καλύτερα με το δεξί σου χέρι, προφανώς δεν ασκείς την ελευθερία σου, αλλά τελείς σε πλήρη σύγχυση και κάνεις κάτι εντελώς αντιφατικό, μια πράξη χωρίς κανένα νόημα. Για να είναι ελεύθερη μία επιλογή μας πρέπει να διέπεται από τους νόμους που διέπουν και τη φύση μας, δηλαδή τους νόμους τη λογικότητας.

Αυτό, λοιπόν, που κάνει ο ανεμβολίαστος έρχεται σε σύγκρουση με τους νόμους του λόγου -τουλάχιστον σύμφωνα με τη δική μου γνώμη-, συνεπώς δεν είναι μια ελεύθερη επιλογή. Είναι μια επιλογή που χειραγωγείται από τον φόβο, τη δεισιδαιμονία ή ακόμη και από τα θρησκευτικά πιστεύω για κάποιους, οπότε είναι μία κατ’ εξοχήν μη ελεύθερη επιλογή.

Τι γίνεται με αυτούς τους λίγους που όντως για ιατρικούς λόγους απαγορεύεται να κάνουν το εμβόλιο;
Εκείνοι ανήκουν στην κατηγορία των αδυνάτων, οι οποίοι πρέπει να προστατευτούν με την ανοσία της αγέλης. Γι’ αυτούς έχουμε υποχρέωση να εμβολιαστούμε όλοι οι υπόλοιποι, θέλουμε δεν θέλουμε. Δεν μπορούν οι ίδιοι να προστατέψουν τον εαυτό τους γιατί απαγορεύεται για λόγους ιατρικούς, επομένως είναι δική μας ηθική υποχρέωση.

Αν έχεις τέτοιον άνθρωπο στο σπίτι σου, και παραμένεις ανεμβολίαστος, εκεί κάνεις κάτι που είναι ηθικά ακατανόητο.

Είναι ηθικό όμως να μπουν και εκείνοι σε lockdown;
Ηθικά αυτό δεν νομιμοποιείται. Θα μπορούσε να νομιμοποιηθεί μόνο πολιτικά δηλαδή αν η κατηγορία αυτή των ανθρώπων ήταν πολύ μεγάλη -που δεν είναι- τότε θα λέγαμε για λόγους ανωτέρας βίας κλπ…

Αλλά ηθικά δεν νομιμοποιείται γιατί αυτοί απλά δεν έχουν την επιλογή να εμβολιαστούν. Και εγώ αν ήξερα ότι θα πάθαινα κάτι σοβαρό στην υγεία μου, με βάση αυτά που λένε οι επιστήμονες πάντα και όχι το Twitter και το Facebook, δεν θα εμβολιαζόμουν. Ξεκάθαρα το λέω.

Δεν μπορείς να το ζητήσεις από κάποιον να πάρει το ρίσκο, να αρρωστήσει βαριά ή να πεθάνει. Σ’ όλες τις άλλες περιπτώσεις όμως, που είναι και η συντριπτική πλειονότητα, φυσικά μπορείς να το απαιτήσεις και να επιβάλεις και κυρώσεις αν αυτό δεν εισακουστεί. Αλλά όχι στη δική τους περίπτωση.

Υπάρχουν θεωρίες που θα έλεγαν εκ διαμέτρου αντίθετα πράγματα πάνω σε όσα έχετε υποστηρίξει μέχρι τώρα; Κάποιος απ’ τον χώρο της φιλοσοφίας που θα έλεγε τα ακριβώς αντίθετα.
Όχι, παρότι πολλοί επικαλούνται διάφορες τοποθετήσεις, παραδόσεις κτλ. Ούτε ακόμα και από τον Τζον Στιούαρτ Μιλ, τον πατέρα του φιλελευθερισμού και μεγαλύτερο εχθρό του πατερναλισμού, ο οποίος υπεραμύνεται του δικαιώματός μας να κάνουμε όποια επιλογή εμείς θέλουμε αρκεί αυτή να μην πλήττει την ελευθερία των υπολοίπων. Μέχρι και δηλητήριο να πάρουμε.

Απ’ αυτήν την παράδοση μόνο θα μπορούσε να ξεκινήσει μια υπεράσπιση του μη εμβολιασμού αλλά ακόμα και ο Μιλ λέει ότι το παραπάνω ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις, “εκτός αν πρόκειται για παιδί ή για τρελό”.Και μάλιστα έχει ένα εδάφιο στο “Περί Ελευθερίας”, όπου γράφει ότι αν υπάρχει κάπου ένα γεφύρι το οποίο είναι έτοιμο να καταρρεύσει και δεις κάποιον να ετοιμάζεται να το περάσει, οφείλεις να τον σταματήσεις και να τον ενημερώσεις. Αν είναι όμως ένας ώριμος άνθρωπος που θέλει να πάρει τα ρίσκα του, εκεί δεν μπορείς να κάνεις τίποτα περισσότερο, θα τον αφήσεις να περάσει και είτε θα πέσει το γεφύρι είτε όχι. Αν είναι τρελός ή παιδί όμως, τότε οφείλεις, να μη μείνεις μόνο στην ενημέρωση αλλά και να τον σταματήσεις.

Δηλαδή ο Μιλ είναι υπέρμαχος ενός ήπιου πατερναλισμού (soft paternalism), ο οποίος αφορά αυτές τις κατηγορίες ανθρώπων.

Σ’ αυτήν την κατηγορία μπαίνουν και οι άνθρωποι που δεν θέλουν να εμβολιαστούν;
Κοιτάξτε, όχι όλοι. Αυτός όμως που λέει ότι “κοιμήθηκα χθες το βράδυ και είδα σε όνειρο τον θεό μου να μού λέει ‘μην εμβολιαστείς’”, σαφώς εμπίπτει σ’ αυτήν την κατηγορία -τουλάχιστον για μένα. Ή εκείνος που λέει ότι θα βάλουν μέσα του ένα τσιπάκι.

Δεν είναι παράλογο να πούμε ότι υπάρχουν άνθρωποι με κακή λειτουργία της λογικότητας, οι οποίοι δεν είναι ικανοί να παίρνουν λογικές αποφάσεις για τον εαυτό τους. Εκεί ίσως ένας ήπιος πατερναλισμός να χρειάζεται, γιατί δεν μπορείς να τον πάρεις να τον εμβολιάσεις με το ζόρι.

Και αυτό κάνουν οι δυτικές κοινωνίες με τα μέτρα περιορισμού που του επιβάλλουν, ώστε να του το κάνουν πιο εύκολο το να εμβολιαστεί απ’ το να παραμείνει ανεμβολίαστος.

Αυτό λέγεται “nudging” στη γλώσσα της πολιτικής και της ηθικής, μια παρακίνηση δηλαδή για να κάνει ή να μη κάνει κάποιος κάτι.

Υπάρχει και η αντίληψη ότι ο εμβολιασμός δεν είναι θέμα άσκησης ατομικού δικαιώματος, είναι θέμα δημόσια υγείας. Κάτι σαν τη φορολογία. Δεν μπορείς να πεις “είναι δικαίωμά μου να μη φορολογηθώ”.

Και τέλος, κάτι για εκείνους που πρώτα περιμένουν να δουν τι μπορεί να συμβεί στους άλλους από το εμβόλιο και μετά να εμβολιαστούν και οι ίδιοι;
Είναι μια επιλογή που δεν μπορεί να επιδοκιμαστεί ηθικά και πρέπει να το πούμε με σαφήνεια. Αν θέλετε να το δούμε και μέσα απ’ τον Αριστοτέλη είναι ένδειξη μη ενάρετου ανθρώπου, αν θέλετε να το δούμε ωφελιμιστικά έχει τις χειρότερες συνέπειες από οποιαδήποτε άλλη επιλογή κι αν το δούμε και δεοντοκρατικά, τότε δεν ανταποκρίνεται στα καθήκοντά του ούτε και ως προς τον εαυτό του ούτε και ως προς τους άλλους.

Αυτός που δεν εμβολιάζεται, δεν μπορεί σήμερα να είναι παραπλανημένος -μιλάω για τις περισσότερες περιπτώσεις. Όχι. Είναι ένας άνθρωπος του οποίου η ηθικότητα σε μεγάλο βαθμό πάσχει, και αυτό πρέπει να το δει ο καθένας από εμάς για τον εαυτό του.

Το free riding, το να μη συμμετέχεις στη δημιουργία ενός κοινού αγαθού, όπως είναι η δημόσια υγεία, και εν προκειμένω η ανοσία της αγέλης, αλλά να θέλεις μετά να το εκμεταλλευτείς, εφόσον έχει ήδη δημιουργηθεί, δεν μπορεί να επιδοκιμαστεί ηθικά.